Stojite pored Guggenheimovog muzeja u Bilbau i čujete pucketanje titanijumovih milimitarski tankih listova rastalasanih na vjetru, dok gledate u nevjerovatnu formu i pokušavate shvatiti na šta vas tačno podsjeća. Oni koji malo bolje poznaju Gehry-jeve skulpture prepoznaće bezbroj pokreta ribe zamrznutih u jednom trenutku. Neki će vidjeti ogroman brod koji se taman usidrio u mali gradić, dok većina neće vidjeti nista više od zgužvanih metalnih ploha blještavih na suncu. Medjutim, jedno je sigurno: svi će ostati zadivljeni, ponoseći se vremenom u kojemu živimo, arhitektima koji su hrabro prešli granicu racionalnog i naprednom civilizacijom koja svojom savršenom CAD-CAM tehnologijom može izgraditi nevjerovatne objekte. I eto, zbog tog doživljaja takozvani urbani nomadi dolaze sa svih strana svijeta u mali španski gradić donedavno nepoznat svima, a već godinama turistički hit po kojemu je čitav jedan fenomen u arhitekturi dobio ime.
Fenomen “Bilbao efekta” je uzrokovao jedan prividan procvat arhitekture, voljom uglavnom multinacionalnih kompanija da izdvoje basnoslovne sume novca u cilju sopstvenog brendiranja i eksponiranja moći arhitektonskim objektima koji su svojim identitetom dali identitet ne samo njihovoj moći već i gradovima u kojima se nalaze.

Frank Owen Gehry-Guggenheim museum, Bilbao, Spain, 1997

Tako je skoro svaki grad ubrzo dobio svoj savremeni simbol(Seattlle Koolhaasovu biblioteku, Valencia Calatravin Grad nauke i tehnologije, Prag Gehry-evu Plešuću zgradu, a slika Londona je postala nezamisliva bez Fosterovog Gherkina, i tako dalje) a nekolicina arhitekata status superzvijezde i mogućnost pomijeranja granica arhitekture u deceniji za nama. Ta granica je pomjerena nekolicinom sadržajno, tehnološki i formalno revolucionarnih objekata kao što su Seattlle library(Horizontalni nivoi se smiču tražeći maksimalno osvijetljenje i fleksibilnost prostora), Tate modern(Prostor se prilagodjava savremenim potrebama i uspješnim funkcionisanjem oživljava cijelu zonu južne obale londonske Temze), Sandai Mediateque (Trinaest čeličnih cijevi probijaju ekstravertnu strukturu i simbolizirajući morsku travu i
susjedno drveće,a sakrivajući instalacije potpuno oslobadjaju prostor i čine ga katalizatorom dogadjaja i centrom grada)i Mercedes-Benz Museum(Nemogućnost podjele objekta na horizontalne nivoe i početak medijacijske arhitekture).

Ben van Berkel-Mercedes Benz Museum,Stutgardt,Germany,2003-2006.

Sve ostalo se u deceniji za nama svelo na interpretiranje arhitektonskih koncepata kao oblika robe od koje se očekivalo da ostvari profit na kompetetivnom tržištu, medijsku diseminaciju globalne arhitektonske elite i zaoštravanje razlike izmedju elitne i socijalne arhitekture koja je ubrzo prepuštena banalnosti,kulturnom osiromašenju i kiču.
I kada je postalo upitno da li ima kraja arhitekturi oslobodjenoj obaveze racionalnosti, nastupila je ekonomska kriza koja je za kratak vremenski interval prekinula putovanje arhitekture ka besmislu formalizma. Koncepti koji su čekali svoje izvodjenje izgleda da će zauvijek ostati na papiru. Tražila su se bolja(jeftinija) rješenja, a objektima-ikonama koji su već bili izgradjeni pokušala se napakovati etiketa “zelene arhitekture” iako su trošili energiju i zagadjivali okolinu nekoliko puta više od “standardnih” projekata. Pojavila se želja i za takozvanom “elastičnom arhitekturom” koja se prostorno i programski prilagodjava okruženju, topografiji terena i djeluje neprimjetno, i “kontekstualnom arhitekturom” koja kompromisom sa okruženjem izražava želju za neprimjetnošću i nenametljivošću. Oni i dalje privrženi formi a umorni od preforsiranog dekonstruktivizma okrenuli su se ka takozvanom Parametricizmu prepoznatom u fantastičnom urbanističkom konceptu dijela grada Istanbula i amorfnim Tyrolskim stanicama Patrica Schumachera i Zahe Hadid. Glavnu ulogu preuzimaju napredni softveri za parametrijski dizajn i arhitektonski biroi u usponu:FOA(Farshid Moussavi i Alejandro Zaera Polo) i Asymptote(Hany Rashid i Lisa Anne Coutur).

Zaha Hadid i Patrick Schumacher,-Kartal-Pendik Masterplan, Istanbul, Turkey, 2006.

Početak kraja starhitekture ne uzrokuje isključivo ekonomski aspekt.
Živimo u civilizaciji spektakla koji nevjerovatnom brzinom evoluira od primitivnih vizualnih impresija ka kompleksnim čulnim doživljajima prostora tako da je danas postalo nemoguće fascinirati samo slomljenim ritmovima, fragmentiranjem, disharmonijom i strukturalnom ekspresijom, bez igre nematerijalnim elementima prostora obogaćenim programskom kompleksnošću ili osiromašenim sterilnim minimalizmom.
Takodjer, umjesto potenciranja objekata koji estetski i sadržajno ne poštivaju lokalnost slikovnicama u vidu taschenovih publikacija i phaedonovih atlasa savremene arhitekture, sve više postaje privlačna vrijednost originalnih lokalnih tradicija, koje globalizacijom postaju sve dostupnije.
Takodjer se pokazalo da Bilbao efekat ne može uspijeti u svim gradovima, naročito u onim sa bogatom historicnošču i objektima koji im već vijekovima daju identitet.

Moguće je provući izvjesne paralele izmedju savremene ekonomske krize i one iz dvadesetih godina prošloga vijeka koja je filtrirala istinske arhitektonske vrijednosti i svojim nestankom omogućila modernoj da iz korijena promijeni arhitekturu.
Naravno, ne očekuje se takav preokret u arhitekturi danas, ali svi polažu nade u novu generaciju arhitekata koji imaju potencijal a traže mogucnosti. Primjerice u japanskoj arhitekturi koja je nesumnjivo postala prepoznata u svijetu vodeću ulogu preuzimaju Kengo Kuma i prošlogodišnji Pritzkerov laureat Kazuyo Sejima rušeći barijeru striktnog regionalizma i natur-betona novim materijalima i pristupom koncepciji prostora. U engleskoj arhitekturi sve je više prepoznatljiva generacija mladih arhitekata poput Davida Adjayea koji su se od Fosterovog i Rogersovog savrsenstva konstrukcije okrenuli ka psihološkom uticaju arhitekture i posljednjih godina ostvarili par uspješnih projekata koji su englesku arhitekturu podigli na zavidan nivo. A sve više dolazi do izražaja i holadnska arhitektura jeftinih materijala i originalnih ideja i prepoznatljiva španska arhitektura poetičnosti materijala i čistih formi.

Alberto Campo Baeza-Caja Granada,Granada,Spain,2001.